---

---

Ανθρωπογεωγραφία 2021

 

Τα σημερινά επίθετα που συναντάμε στο χωριό μας είναι:  

Αβραμίδης, Βράγκας, Βραβοσινός, Δεβράμης, Κουτσονίκος, Κέδρος, Κυράτσος, Λάζος, Λιόντας, Μπαζάκας, Μελτσάκος, Νατσιόπουλος, Νούκας, Ντόγκαλης, Παπαβασιλείου, Σιώμος, Σβολιαντόπουλος, Τασούλας, Τόλιος, Τζήκος  και Χρυσοχόος,  όλοι σχεδόν συγγενείς μεταξύ μας.

Την άνοιξη του 2021 στο χωριό μου μετρώ τους μόνιμους κατοίκους: ο Χρήστος Φ. Μελτσάκος με τη σύζυγό του Ευγενία, ο Νικόλαος Χ. Σβολιαντόπουλος με τη σύζυγό του Ελπινίκη, ο Παπα-Δημήτρης Λάζος με την πρεσβυτέρα Κασσιανή, η Βασιλική Σβολιαντοπούλου, η Ευγενία Νατσιοπούλου, ο Γιώργος Ο. Λάζος με την σύζυγό του Αγγελική, η Γαρυφαλλιά Μπαζάκα με το γιό της Κοσμά, ο Χριστόφορος Γ. Παπαβασιλείου με τη σύζυγό του Μορφούλα, ο Κώστας Δ. Μπαζάκας με τη σύζυγό του Γεωργία, ο Παντελής Χ. Παπαβασιλείου, ο Τάσος Σαλαώρας με την οικογένεια του, ο Χρήστος Δ. Σβολιαντόπουλος και ο Χαράλαμπος Λάζος.

Από τον Μάιο μέχρι τον Οκτώβριο μενανε στο χωριό,  ο Γιάννης Κέδρος με τη σύζυγό του Γεωργία, η Κασσιανή Λάζου με το γιο της Νίκο και ο Κων/νος Σβολιαντόπουλος με τη σύζυγό του Μαρία, ο Κων/νος Μπαζάκας με τη σύζυγό του Χρυσαυγή, ο Γιώργος Παπαβασιλείου με τη σύζυγό του Βασιλική, ο Κων/νος Βεβράμης με τη σύζυγό του Ιωάννα, ο Νικόλαος Σβολιαντόπουλος με τη σύζυγό του Λουκία, ο Μπαζάκας Αθανάσιος με τη σύζυγό του Ασπασία, ο Γιώργος Ζήκος με τον γιο του Ανδρέα και ο Φώτης Τασούλας με τη σύζυγό.
Οι περισσότεροι απ' αυτούς "φύγαν" και φέτος δεν θα ρθεί κανεις!!!!!!!

Τακτικά έρχονται στο χωριό, ο Θωμάς Κουτσονίκος με τη σύζυγό του Μαρία, ο Γιάννης Τόλιος, ο Μάκης Κουτσονίκος, ο Βαγγέλης Παπαβασιλείου, η Παναγιώτα Σβολιαντοπούλου με το σύζυγό της Μπάμπη, ο Νίκος Μπίκας με τη σύζυγο του, ο Γιώργος Λιόντας με τη σύζυγό του, η Θωμαή Σβολιαντοπούλου με το σύζυγό της Χρήστο, η Χρυσούλα Κυράτσου, ο Στέλιος Σβολιαντόπουλος με την οικογένεια, ο Σπύρος Καρδάμης με την σύζυγο του Κατερίνα, η Καίτη Τόλιου και η Τάνια Δεβράμη.

Υπάρχουν βέβαια και άλλοι χωριανοί που μας επισκέπτονται για τις διακοπές τους (μετανάστες από Ευρώπη και Αμερική) και άλλοι που πηγαινοέρχονται από τα Γρεβενά και αλλες πόλεις.

 

Ανθρωπογεωγραφία 2015

 

Τα σημερινά επίθετα που συναντάμε στο χωριό μας είναι:  

Αβραμίδης, Βράγκας, Βραβοσινός, Δεβράμης, Κουτσονίκος, Κέδρος, Κυράτσος, Λάζος, Λιόντας, Μπαζάκας, Μελτσάκος, Νατσιόπουλος, Νούκας, Ντόγκαλης, Παπαβασιλείου, Σιώμος, Σβολιαντόπουλος, Τασούλας, Τόλιος, Τζήκος  και Χρυσοχόος,  όλοι σχεδόν συγγενείς μεταξύ μας.

Τον χειμώνα του 2014 στο χωριό μου μετρώ μόνο 24 μόνιμους κατοίκους: ο Χρήστος Φ. Μελτσάκος με τη σύζυγό του Ευγενία, ο Νικόλαος Χ. Σβολιαντόπουλος με τη σύζυγό του Ελπινίκη, ο Παπα-Δημήτρης Λάζος με την πρεσβυτέρα Κασσιανή, η Βασιλική Σβολιαντοπούλου, ο Στέλιος Χ. Σβολιαντόπουλος με την οικογένεια του,  ο Αντώνιος Γ. Νατσιόπουλος με τη σύζυγό του Ευγενία, ο Γιώργος Ο. Λάζος με την σύζυγό του Αγγελική, η Φύλλω Μπαζάκα, η Διαμάντω Παπαθανασίου, ο Χριστόφορος Γ. Παπαβασιλείου με τη σύζυγό του Μορφούλα, ο Κώστας Δ. Μπαζάκας με τη σύζυγό του Γεωργία και τα παιδιά τους Δημήτρη και Παύλο, και ο Παντελής Χ. Παπαβασιλείου με τη σύζυγο του.

Το καλοκαίρι βέβαια έρχονται αρκετοί, πολλές φορές φτάνουμε τους εξήντα! 
Από τον Μάιο μέχρι τον Οκτώβριο μένουν στο χωριό,  ο Γιάννης Κέδρος με τη σύζυγό του Γεωργία, η Κασσιανή Λάζου με το γιο της Νίκο και ο Κων/νος Σβολιαντόπουλος με τη σύζυγό του Μαρία από τα Γρεβενά, ο Κων/νος Μπαζάκας με τη σύζυγό του Χρυσαυγή, ο Γιώργος Παπαβασιλείου με τη σύζυγό του Βασιλική, ο Κων/νος Βεβράμης με τη σύζυγό του Ιωάννα, ο Νικόλαος Σβολιαντόπουλος με τη σύζυγό του Λουκία, ο Μπαζάκας Αθανάσιος με τη σύζυγό του Ασπασία, , ο Γιώργος Ζήκος με τον γιο του Ανδρέα από τη Θεσσαλονίκη και ο Φώτης Τασούλας με τη σύζυγό του από την Αθήνα.   
Τακτικά επίσης έρχονται στο χωριό, ο Θωμάς Κουτσονίκος με τη σύζυγό του Μαρία, ο Γιάννης Τόλιος με τη συζυγό του και τις δύο κόρες του, ο Στέργιος Κουτσονίκος με τη σύζυγό του Χρυσούλα, ο Μάκης Κουτσονίκος με την οικογένεια του, ο Βαγγέλης Παπαβασιλείου με τους γονείς του από τα Γρεβενά, η Παναγιώτα Σβολιαντοπούλου με το σύζυγό της Μπάμπη και γιό τους, ο Νίκος Μπίκας, ο Γιώργος Λιόντας με τη σύζυγό του, η Θωμαή Σβολιαντοπούλου με το σύζυγό της Χρήστο, ο Σάκης Παπαβασιλείου, ο Βασίλης Κυράτσος με τη σύζυγό του Χρυσούλα, ο Σεραφείμ Βραβοσινός με την οικογένειά του από τη Θεσσαλονίκη, ο Κώστας Λιόντας με τη σύζυγό του από Αθήνα, η Άννα Παπαβασιλείου με τον σύζυγό της από την Αλεξάνδρεια, η Ευαγγελία Παπαθανασίου με το σύζυγό της Γιώργο και τα παιδιά τους Χριστιάνα, Βασίλη και Μαίρη, ο Σάκης Παπαθανασίου με την σύζυγό του Χρυσούλα και τα παιδιά τους Διαμαντούλα, Γιώργο και Στέφανο από τη Χαλκίδα, ο Χρήστος Σβολιαντόπουλος (ο δάσκαλος) από τη θεσσαλονίκη με την οικογένια του, ο Στέλιος Σβολιαντόπουλος με την οικογένεια του από τη Λάρισα και ο Χρήστος Τόλιος με τη σύζυγό του Στέλλα, από τα Τρίκαλα.

Κάθε καλοκαίρι, επισκέπτονται το χωριό μας, με τις οικογένειές τους: Ο Γιάννης και η Θεοδώρα Λιόντα, ο Χρήστος Σβολιαντόπουλος, ο Βασίλης Κουτσονίκος, ο Γιώργος Νατσιόπουλος, ο Γιώργος Κουτσονίκος (από Γερμανία), ο Σάκης Μελτσάκος και ο Παναγιώτης Μελτσάκος (από Αμερική), ο Γιώργος Παπαβασιλείου, ο Γιώργος Σβολιαντόπουλος (από Ηράκλειο Κρήτης), ο Κώστας Παπαβασιλείου (από Λάρισα).
Υπάρχουν βέβαια και άλλοι χωριανοί που μας επισκέπτονται για τις διακοπές τους και άλλοι που πηγαινοέρχονται από τα Γρεβενά.

---

Χλωρίδα και Πανίδα

 

Όπως την ευρύτερη περιοχή του Βοίου, έτσι και στο χωριό μας, συναντούμε πολλές βελανιδιές, παρθένα δάση από βελανιδιές. Ευτυχώς το επάγγελμα των ξυλοκόπων δεν ευδοκιμεί εδώ, επίσης οι μόνιμοι κάτοικοι είναι λιγοστοί, που δεν χρειάζονται πολλά ξύλα για τον χειμώνα (οι περισσότεροι έχουν καλοριφέρ πετρελαίου!), με αποτέλεσμα τα δάση της βελανιδιάς να παραμένουν παρθένα και φυσικά όμορφα.
Σε κάθε κήπο, υπάρχουν πολλά οπωροφόρα δέντρα, όπως μηλιές, κερασιές, κορομηλιές, κυδωνιές, πολλές καρυδιές και αμυγδαλιές. Παλαιότερα υπήρχαν κάτι άγρια αχλάδια, οι «μπάπτσες», που τα κάνανε οι νοικοκυρές τουρσί και τρώγαμε όλη τη χρονιά, επίσης μαζεύανε κράνα για να κάνουνε «κρανάδα».   Στα χρόνια μας οι «μπάπτσες» και τα κράνα σχεδόν έχουν εξαφανισθεί. Παλαιότερα, υπήρχαν περισσότερα οπωροφόρα δέντρα από όσα υπάρχουν σήμερα, γιατί ο κόσμος τα χρειαζόταν και τα καλλιεργούσε, αφού επιβίωνε με τα προϊόντα που παρήγαγε η γη του, αλλά με την εγκατάλειψη του χωριού και την μετανάστευση παραμελήθηκαν κι’ αυτά και εξαφανίσθηκαν. Θυμάμαι, όταν γινόταν τα κεράσια, όλες οι κερασιές, είχαν και ένα από εμάς επάνω, όταν «τσιολνούσαν» (μαζεύανε) τις καρυδιές το Φθινόπωρο, γεμίζανε παιδιά από κάτω  για να «μπιρμπικίσουν» (να μαζέψουν τις ξεχασμένες καρύδες). Άλλο ένα δένδρο που θυμάμαι κατά τη δεκαετία του 1970, ήταν η σουρβιά και η τσιντσιφιά (ένα είδος μοσχοϊτιάς, που έκανε κάτι μικρούς καρπούς, τους οποίους τρώγαμε). Στους μπαξέδες καλλιεργούσαν πολλά κρεμμύδια, τα οποία φυλάγανε σε «ραμάτες» για όλη τη χρονιά,  πολλά πράσα, για να μαγειρεύουν τον χειμώνα το χοιρινό. Επίσης πατάτες, ντομάτες, πιπεριές και μελιτζάνες, που τις κάνανε κατά το πλείστον τουρσί  και κολοκύθες, οι οποίες εκτός της κολοκυθόπιτας, τις φτιάχναμε οι μικτότεροι και «μπότσιαρο». Ανοίγαμε την κολοκύθα από πάνω, βγάζαμε το περιεχόμενο και από έξω σκαλίζαμε μάτια, μύτη, στόμα, κάνοντας ένα πρόσωπο. Στη συνέχεια, τοποθετούσαμε μέσα ένα κερί, το οποίο όταν ανάβαμε τη νύχτα, είχαμε ένα σκιάχτρο φωτιζόμενο.  Στα μποστάνια επίσης,  είχε πολλά πεπόνια και λιγότερα καρπούζια, τα οποία ωριμάζανε τον Αύγουστο. Σήμερα δεν υπάρχουν μποστάνια, να κλέβουν τα πιτσιρίκια πεπόνια και να τους κυνηγάει ο Γιάννης ο «ντραγάτης».
Κάθε σπίτι επίσης είχε τα ζώα του, το «βιός τους», πέντε-δέκα πρόβατα, κότες, έναν γάιδαρο, μερικοί είχαν μουλάρι ή άλογο. Μ’ αυτόν τον τρόπο ζωής τους, εξασφάλιζαν το κρέας τους, το γάλα τους, τα φρούτα τους και γενικά το φαγητό τους. Η ευλογημένη γη του χωριού που τα παρείχε όλα.  Επίσης σε κάθε σπίτι υπήρχε ο σκύλος και η γάτα. Τα τελευταία χρόνια συναντούμε στην περιοχή μας αρκούδες, ακόμη και στις παρυφές του χωριού. Έχουμε μαρτυρίες από τον παπα-Δημήτρη, ο οποίος είδε την αρκούδα να τρώει τα μήλα, ανεβασμένη πάνω στη μηλιά στο περιβόλι του και το μέλι από τα μελίσσια του.
Όσον αφορά τα προϊόντα του χωριού μας, που μαζεύουμε και σήμερα είναι πολλά καρύδια, αχλάδια, λίγα κυδώνια, πολλά κορόμηλα και δαμάσκηνα. Επίσης σε μερικά σπίτια που έχουν ακόμη δύο-τρία πρόβατα και κατσίκια, παρασκευάζουν τον παραδοσιακό «μπάτζιο» και το «ανεβατό» (ξυνοτύρι)
Παρατηρούμε ότι, τα ζώα και τα πουλιά τα τελευταία χρόνια, μετά το 1980 έχουν λιγοστέψει. Πολλά είδη ζώων και πουλιών, που συναντούσαμε στη δεκαετία του 1960 και του 1970, έχουν εξαφανισθεί. Σήμερα συναντούμαι στην περιοχή μας αρκούδες, αλεπούδες και ζαρκάδια. Επίσης λίγα είδη πουλιών,  μελισσοφάγους, σπουργίτια, λίγα αηδόνια, μερικά γεράκια και τα χελιδόνια που έρχονται κάθε άνοιξη, για να χτίσουν τις φωλιές, σχεδόν σε όλα τα μπαλκόνια των σπιτιών μας. Η έλλειψη τροφής, ακόμη και τα σκουπίδια είναι ελάχιστα, τα λίγα χωράφια, που κι’ αυτά είναι γεμάτα φυτοφάρμακα, ίσως να ανάγκασαν τα πολλά ζώα και τα πουλιά που υπήρχαν παλαιότερα, να εξαφανισθούν.   

Αναφέρω μερικά είδη πουλιών που εξαφανίσθηκαν ή τα συναντούμε σπάνια:

Κόρακας. Σήμερα δεν συναντάμε στην περιοχή μας σχεδόν κανένα κοράκι. Στη τοποθεσία Άγιος Νικόλαος, όπου υπάρχει πυκνό δάσος από βελανιδιές, στην δεκαετία του 1970, υπήρχαν αμέτρητα κοράκια και κάθε δέντρο σχεδόν είχε επάνω του δύο και τρεις φωλιές.
Καραμούζα (η καρακάξα). Είδος που εξαφανίσθηκε κι’ αυτό. Ο θρύλος λέει ότι, όταν το πουλί αυτό πήγαινε σε κάποιο σπίτι, τότε ο νοικοκύρης θα έβρισκε γράμμα από κάποιον ξενιτεμένο του.
Σταρήθρα. Είδος σπουργιτιού που ζούσε στα χωράφια, όπου έκανε και τη φωλιά του μέσα στα θερισμένα στάχυα.
Άγρια περιστέρια. Στο μονοπάτι που πολλές φορές κάναμε όταν είμαστε παιδιά από το χωριό προς τη Χρυσαυγή Βοίου, στα απότομα βράχια, στις όχθες του ποταμού, που οδηγούσε στην χρυσαυγή, είχαν τις φωλιές τους αμέτρητα άγρια περιστέρια.
Αηδόνια.  Έκαναν τις φωλιές τους συνήθως σε άγριες αχλαδιές.
Τσιόνι. Μικρό πουλί, που έκανε τη φωλιά του στα πέτρινα ντουβάρια των δρόμων του χωριού.
Τσιροπούλι. Το σπουργίτι που ζούσε στις αυλές μας και που παγιδεύαμε όταν έπεφτε το πρώτο χιόνι με τις αυτοσχέδιες παγίδες (πλακαταριές). Σκάβαμε μία μικρή λακκούβα που μέσα της ρίχναμε λίγο σιτάρι. Στη συνέχεια βάζαμε μία πλάκα πλαγιαστά και τη στηρίζαμε με ένα ξύλο  που είχαμε δεμένο με μία κλωστή για να μην πέφτει η πλάκα. Όταν το σπουργίτι πήγαινε να φάει το σιτάρι, τραβούσαμε το σχοινί, η πλάκα έπεφτε και παγιδευόταν στην λακκούβα. Σηκώναμε αργά την πλάκα, βάζαμε το χέρι και το πιάναμε.
Ασπρόκωλος. Μικρό πουλί, μαύρο στο επάνω μέρος και άσπρο στο πίσω μέρος, που έκανε τη φωλιά του στις διάσπαρτες μεγάλες πέτρες των χωραφιών και της υπαίθρου.
Τσαρτσαράκος. Μικροσκοπικό πουλί, που γεννούσε μέχρι και δέκα οχτώ αυγά.
Γκαραβέλι. Μικρό μαύρο πουλί,  συγγενής του κότσυφα.
Μπουρέλα.  Ο μελισσοφάγος που έκανε τη φωλιά του στα πρανή των δρόμων.
Τσουτσούλιανος.  Ο δρυοκολάπτης.
Τσιουπουλτάρα.

Θυμάμαι τις εξορμήσεις μας, όταν είμαστε παιδιά στην ύπαιθρο, ψάχνοντας για φωλιές πουλιών, αλλά όταν τις βρίσκαμε, δεν τις πειράζαμε καθόλου. 
Ακόμη θυμάμαι, αδειάζαμε τα «βιρούδια» (μέρη του ποταμού με πολύ νερό), με τενεκέδες και πιάναμε τα ψάρια και τα νερόφιδα. Σήμερα, ούτε «βιρούδια» υπάρχουν, λόγω έλλειψης νερού, ούτε ψάρια, ούτε νερόφιδα.

---

 

Η Ιστορία του χωριού

ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΧΩΡΙΟ "ΜΕΛΙΔΟΝΙΣΤΑ"

Η έλλειψη ιστορικών ντοκουμέντων (συγγράμματα, ημερομηνίες σε κάποια παλιά εκκλησία, σε κάποιο παλιό κτίριο), μας κάνει να δημιουργούμε διάφορα σενάρια για την καταγωγή μας, για την δημιουργία του χωριού μας. Κάποιες ιστορίες των μεγαλυτέρων, που ίσως από στόμα σε στόμα να έγιναν θρύλοι και ιστορίες που σήμερα για μας δεν φαίνονται αδύνατες να έγιναν. Είμαστε όμως υποχρεωμένοι να μελετήσουμε αυτούς τους θρύλους και τις ιστορίες των μεγαλυτέρων, γιατί νομίζω ότι σε καμιά περίπτωση δεν είναι δημιουργήματα της φαντασίας τους, αλλά τα γεγονότα με το μάτι των ανθρώπων της εποχής εκείνης, που το γένος μας ήταν σκλαβωμένο στους Τούρκους, η πίστη άγγιζε τα όρια του φανατισμού, και τα σημάδια των καιρών τα εξηγούσαν σωστά, αλλά με το δικό τους τρόπο. Μέχρι το 1692 μ.Χ. που έχουμε την πρώτη αναφορά για το χωριό «Τσιράκι», (που δημιουργήθηκε από την καταστροφή του παλιού χωριού «Μελιδόνιστα»), στον Κώδικα της Μονής του  Αγίου Νικάνορα της Ζάβορδας, ίσως να μιλάμε για ένα χωριό της φαντασίας μας ή ένα χωριό που φτιάξαμε με τις ιστορίες και τους θρύλους των προγόνων μας κι’ αυτό νομίζω φτάνει, γιατί ο λαός είναι σοφότερος των σοφών και πιο ιστορικός από τους ιστορικούς.Σύμφωνα με την παράδοση, οι κάτοικοι του χωριού, με  το όνομα Τσιράκι, που το 1929 μετονομάστηκε σε Άγιος Κοσμάς, είναι μέρος των κατοίκων ενός μεγάλου χωριού, που καταστράφηκε, με το όνομα «Μελιδόνιστα», το οποίο βρισκόταν ΒΔ του σημερινού χωριού, στην τοποθεσία που σήμερα ονομάζεται «Παλιοχώρι». 
Η «Μελιδόνιστα» καταλάμβανε μία έκταση που άρχιζε από το μύλο του Παπαθανασίου,  όπου περνούσε την εποχή εκείνη βλαχόστρατα, δρόμος για τα κοπάδια των Βλάχων που έφευγαν για τα «χειμαδιά»  και γι’ αυτό υπήρχε εκεί το «Χάνι του Λάμπρου» και βρύση που είχε νερό όλο το χρόνο. Στη συνέχεια επεκτείνεται στις «φακές», στο εξωκκλήσι Άγιος Νικόλαος,  στο «εικόνισμα του Πλιάτσικα», στην «Ψηλόραχη», το «Προσήλιο», στα «Βαθιά Πηγάδια» μέχρι το «Βακούφικο το μύλο». Από την έκταση που περιελάμβανε, και από τα λιγοστά χαλάσματα που βρέθηκαν διάσπαρτα, σχεδόν σε όλη την έκταση αυτή, που  σήμερα είναι εκτάσεις του σημερινού χωριού, μάλλον πρέπει να ήταν μεγάλο χωριό, γύρω στους 1.500 κατοίκους. Το όνομα «Μελιδόνιστα» ίσως να είναι όνομα Σλαβικό και όπως λέγετε, το έδωσαν οι Σλάβοι, όπως και τα άλλα χωριά της περιοχής μας, όταν κατέλαβαν την Ελλάδα μέχρι το Σπερχειό ποταμό,  το 900-1000 μ.Χ. με τον Βούλγαρο Συμεών Β’, επί Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.  Όλα τα χωριά της περιοχής μας είναι Σλαβόφωνα: Βαντσκό (οι σημερινές Κυδωνιές), Τριτσκό (το σημερινό Τρίκορφο), Μπίσιοβο (το σημερινό Κυπαρίσσι) και όλα σχεδόν τα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας. Οι Σλάβοι, λέγετε, δεν πείραξαν τα χωριά μας και αυτό μας κάνει να συμπεράνουμε ότι ήθελαν να κατακτήσουν και όχι να λεηλατήσουν. Τα ερείπια του παλιού χωριού Μελιδόνιστα, όσον αφορά για κτίσματα ή άλλες  πέτρινες κατασκευές, δεν είναι πολλά. Βρέθηκαν παλιότερα, χαλάσματα από περιφράξεις ίσως σπιτιών, περιφράξεις κτημάτων και κάποια χαλάσματα από λίγες πέτρινες καλύβες.
Ένα σενάριο της ιστορίας, λέει στο βιβλίο του ο Αθανάσιος Τόλιος,  ότι πιθανότατα να κτίστηκε τα έτη 21-25 μ.Χ. και ανήκει στα TASTA STATTNA, κατασκηνώσεις που ίδρυσαν τα στρατεύματα του Αυτοκράτορα Οκτάβιου, στον αγώνα ενάντια στον Αντώνιο. Αυτές οι κατασκηνώσεις, τριακόσιες (300) τον αριθμό,  πρέπει να ήταν φτιαγμένες με ξύλα και σκεπασμένες με κλαδιά. Ίσως γι’ αυτό δεν βρίσκουμε εδώ πολλές πέτρινες κατασκευές. Ίσως ακόμη γιατί στα χρόνια που ακολούθησαν αυτές οι πέτρες μεταφέρθηκαν από τους κατοίκους τότε,  για να χτίσουν το νέο τους χωριό. Η έλλειψη πέτρινων ερειπίων, από τη μια εξηγείται όπως ανέφερα παραπάνω, από την μεταφορά αυτών των υλικών στο νέο χωριό «Τσιράκι», αλλά περισσότερο ενισχύει την άποψη ότι λόγω του είδους της κατασκευής των σπιτιών (καλύβες με ξύλα και άχυρα), η φωτιά της καταστροφής αφάνισε τα πάντα.  Οι κάτοικοι του χωριού «Μελιδόνιστα», αν οι κατοικίες όπως λέγεται, ήταν τριακόσιες,  θα πρέπει να ήταν τουλάχιστον χίλιοι πεντακόσιοι. Η κύρια ασχολία τους ήταν η γεωργία  αλλά και η κτηνοτροφία, έχοντας γιδοπρόβατα και εκατοντάδες βόδια. Εξ’ άλλου στην ευρύτερη περιοχή, όπως είναι γνωστό,  υπήρχαν πολλά βοοειδή και γι’ αυτό ονομάστηκε «Βόιο»
Ένα άλλο σενάριο της ιστορίας, όπως ακουγόταν από τους γεροντότερους παλαιότερα, είναι ότι οι κάτοικοι της «Μελιδόνιστας» ήταν νομάδες, είτε κυνηγημένοι από τους Τουρκαλβανούς,  είτε ψάχνοντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης των ιδίων, αλλά και των ζώων τους, κατασκήνωσαν εδώ, δημιουργώντας τη «Μελιδόνιστα». Πάντως η τοποθεσία που έχει το όνομα  «Παλιοχώρι»  και λέγετε ότι εκεί ήταν η «Μελιδόνιστα»,  είναι περιοχή γυμνή από δέντρα, με πολλές καλλιεργήσιμες εκτάσεις και πηγές με νερό όλο το χρόνο. Η βρύση «Μέγας» που βρίσκεται στη τοποθεσία εκείνη, ακόμη και σήμερα δεν στερεύει ποτέ. Υπάρχουν πολλά υπόγεια νερά, όπως στην τοποθεσία «Βριτσιάδικα» και αλλού που έκαναν τα χωράφια ποτιστικά.
Συνθήκες που μας κάνει να σκεφτούμε, ότι εκεί μπορεί να υπήρχε χωριό.

Το χωριό «Μελιδόνιστα» λέγεται ότι καταστράφηκε, επί Τουρκοκρατίας, κατά την περίοδο 1390-1700  μ.Χ. την περίοδο που ο στρατός των Τούρκων, σε μεγάλο ποσοστό  αποτελούνταν  από  Τουρκαλβανούς, οι οποίοι στο πέρασμά τους λεηλατούσαν και έκαιγαν τα χωριά. Ο θρύλος λέει, ότι κάποια μέρα που γινόταν γάμος στο χωριό «Μελιδόνιστα», ήρθε μια ομάδα από Αρβανίτες (άτακτα τμήματα Τουρκαλβανών που πολεμούσαν στο πλευρό των Τούρκων) και πρόσβαλαν τη νύφη. Τότε ο γαμπρός σκότωσε έναν από αυτούς και στη συνέχεια όλο το χωριό έπεσε επάνω τους και τους σκότωσε. Ένας όμως από αυτούς σώθηκε, ανέφερε το γεγονός αυτό, σε ισχυρότερες δυνάμεις, οι οποίες μετά από δύο-τρεις ημέρες ήρθαν, κύκλωσαν το χωριό, το έκαψαν για να εκδικηθούν έτσι το θάνατο των άλλων Τουρκαλβανών. Μετά την καταστροφή, το χωριό «Μελιδόνιστα» διαλύθηκε, αφού οι κάτοικοί του έφυγαν τρομαγμένοι και κυνηγημένοι, ψάχνοντας η κάθε οικογένεια να σωθεί από το μένος των Τουρκαλβανών. Ο θρύλος λέει ότι, η «Μελιδόνιστα» μετά την καταστροφή χωρίστηκε σε τέσσερις ομάδες. Από τις τριακόσιες οικογένειες που λέγεται πως ήταν στο χωριό «Μελιδόνιστα», μερικές κρύφτηκαν κοντά στη Νεάπολη Κοζάνης. Εκεί υπήρχαν πολλοί Τούρκοι και ζούσαν ανάμεσά τους, για μεγαλύτερη ασφάλεια. Στην περιοχή εκείνη σήμερα, δίπλα από το ποταμό Αλιάκμονα, υπάρχει ένα  χωριό, με το όνομα Μελιδόνι. Ίσως από εκείνους τους κυνηγημένους κατοίκους του χωριού «Μελιδόνιστα». Λέγεται επίσης, ότι μερικές οικογένειες από το παλιό κατεστραμμένο χωριό, πήγαν προς την Στερεά Ελλάδα (στη Βοιωτία υπάρχει χωριό με το όνομα Μελιδόνι), άλλοι λένε πήγανε προς την Πελοπόννησο και την Κρήτη (στην Κρήτη επίσης, υπάρχει χωριό με το όνομα Μελιδόνι). Ένα μέρος των κατοίκων  της «Μελιδόνιστας» (αδιευκρίνιστο πόσοι ήταν, αλλά και ποιοι ακριβώς ήταν), κρύφτηκε δύο χιλιόμετρα ανατολικά,  σχηματίζοντας το νέο χωριό «Τσιράκι».

Ιστορικά γεγονότα αναφέρουν, καταστροφές  και σφαγές, που έγιναν στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας κατά την Τουρκοκρατία, ώστε να μπορέσουμε να τοποθετήσουμε σε κάποια ιστορική στιγμή και την καταστροφή του παλιού χωριού «Μελιδόνιστα», από την αρχή της σκλαβιάς στην περιοχή μας, το 1390 μέχρι το 1770, που το χωριό μας πια ήταν στη σημερινή του τοποθεσία με το όνομα «Τσιράκι».

Κατά το 1495, την εποχή που ο Κάρολος Η’ της Γαλλίας προετοίμαζε εκστρατεία κατά της Κωνσταντινούπολης. Τα στρατεύματά του θα περνούσαν από την Αυλώνα και την Μακεδονία. Οι Έλληνες της Δυτικής Μακεδονίας, της Ηπείρου και της θεσσαλίας ακόμη σύσσωμοι εξεγέρθηκαν. Η εκστρατεία αυτήν όμως δεν πραγματοποιήθηκε, με αποτέλεσμα οι Τούρκοι με τον Βογιαζήτ, να αποκεφαλίσουν χιλιάδες από τους ξεσηκωμένους Έλληνες τότε, που είχαν αποθέσει τις ελπίδες τους στη νίκη των Γάλλων.
Το 1571, νέα εξέγερση, όταν πληροφορήθηκαν οι Έλληνες την ήττα του Τουρκικού στόλου από τις ενωμένες δυνάμεις των Βενετών, των ισπανών και του Πάπα, στην Ναύπακτο. Τριάντα χιλιάδες Έλληνες, εκ των οποίων πολλοί κληρικοί, σφαγιάσθηκαν από τους Τούρκους.
Το έτος 1612, νέες εκατόμβες είχαμε, με αφορμή τη δράση του Διονυσίου του Σκυλοσόφου.
Το 1770, νέες καταστροφές και σφαγές Ελλήνων, κατά τα Ορλωφικά.
Αν όμως ισχύει ο θρύλος που προανέφερα παραπάνω, ότι κάποια μέρα που γινόταν γάμος στο χωριό «Μελιδόνιστα», ήρθε μια ομάδα από Αρβανίτες  και πρόσβαλαν τη νύφη. Τότε ο γαμπρός σκότωσε έναν από αυτούς και στη συνέχεια όλο το χωριό έπεσε επάνω τους και τους σκότωσε. Ένας όμως από αυτούς σώθηκε, ανέφερε το γεγονός αυτό, σε ισχυρότερες δυνάμεις, οι οποίες μετά από δύο-τρεις ημέρες ήρθαν, κύκλωσαν το χωριό, το έκαψαν για να εκδικηθούν έτσι το θάνατο των άλλων Τουρκαλβανών., τότε η καταστροφή του παλιού χωριού «Μελιδίνιστα», μπορεί να έγινε οποιαδήποτε στιγμή  από το 1390 μέχρι το 1770 και να μην την συνδυάσουμε με κάποια από τις καταστροφές που αναφέρει η ιστορία.

ΤΟ ΝΕΟ ΧΩΡΙΟ "ΤΣΙΡΑΚΙ"

Μετά την καταστροφή της «Μελιδόνιστας», το ένα τέταρτο των κατοίκων, όπως λέγετε, εγώ νομίζω πρέπει να ήτανε τέσσερις με πέντε οικογένειες, του κατεστραμμένου χωριού, οι οποίοι δεν πήγαν πολύ μακριά. Κρύφτηκαν ανατολικά, απόμερα από τη «βλαχόστρατα», σε μία  απόσταση περίπου δύο  χιλιομέτρων, μέσα σε ένα μέρος με πυκνό δάσος. Σιγά-σιγά άρχισαν να χτίζουν τις αγροικίες τους, την πρώτη τους εκκλησία (το σημερινό εξωκκλήσι), τον Άγιο Αθανάσιο τον μικρό.
Τσιράκι, «Çeyrek» στα Τούρκικα, σημαίνει το ένα τέταρτο, ίσως αυτό που απέμεινε από το παλιό χωριό, το ένα τέταρτο των οικογενειών που ζούσαν στη «Μελιδόνιστα».
Τσιράκι, «çırak», η άλλη ερμηνεία του ονόματος «Τσιράκι», που σημαίνει ο παραγιός, ο μικρός, ο μαθητευόμενος. Ίσως λόγω του αριθμού των κατοίκων που ήταν λίγοι, ίσως λόγω του γεγονότος ότι ήταν νεοσύστατο χωριό, ίσως να είχε μια επικουρική βοήθεια στους Τούρκους σε μια μεγαλύτερη περιοχή. Τα σενάρια της ιστορίας πολλά, τα ντοκουμέντα ανύπαρκτα.
Νομίζω ότι, οι οικογένειες που απόμειναν από το παλιό χωριό και δημιούργησαν το Τσιράκι ήταν λίγες, το πολύ πέντε ή επτά. Αυτό μπορούμε να το συμπεράνουμε από τα κτήματα και την περιουσία που είχε παλαιότερα η κάθε οικογένεια. Τέσσερις με πέντε οικογένειες και φάρες είχαν σχεδόν όλη την περιοχή του «Τσιράκι». Η περιουσία από την οικογένεια των «Δεπέων», η γενιά που μάνα φαίνεται να είχε κάποια με το όνομα Δέσπω,  άρχιζε από τη σκαφίδα και τελείωνε στην «Ψηλόραχη». Το σπίτι τους οι «Δεπέοι» λέγετε ότι το είχαν κοντά στα εξωκκλήσι Άγιος Αθανάσιος ο μικρός.
Η περιουσία των «Τζηκέων», περιελάμβανε μία έκταση τεράστια, που άρχιζε από το Μεσοχώρι και τελείωνε στο «Ανήλιο». Το σπίτι τους πρέπει να το είχαν στο Μεσοχώρι. Άλλες οικογένειες από το χωριό «Μελιδόνιστα» με περιουσία, ήταν οι Χαλικέοι, που ονομάστηκαν αργότερα «Κεδρέοι», απ’ αυτούς προέρχονται  οι «Κουμπουρέοι», η οικογένεια του «Τσίκνα», από τις Κυδωνιές (Βαντσκό), με μεγάλη περιουσία που την πούλησε και έφυγε από το χωριό. Την αγόρασε ο παπα-Βασίλης,  που ήταν ο πρόγονος της οικογένειας «Παπαβασιλείου», ο οποίος ήρθε από την Χρυσαυγή Βοίου, κατά το 1850, η οικογένεια των «Μπαζακέων», η οικογένεια των «Νατσιέων», από κάποιον Αθανάσιο (Νάτσιο στην τοπική διάλεκτο), αλλά ο πρόγονός τους λεγόταν Παπαδημητρίου, ίσως από κάποιον ιερέα Δημήτριο), και η οικογένεια των «Κυρατσέων» (συγγενείς με τους Τζηκέους).   
Οι υπόλοιπες οικογένειες που σχημάτισαν το χωριό Τσιράκι ήρθαν από την ευρύτερη περιοχή του ποταμού Καλαμά, την Ηγουμενίτσα και άλλες περιοχές της Ηπείρου, περί το 1600-1700, κυνηγημένοι από τους Τουρκαλβανούς.

Οι οικογένειες αυτές που σχημάτισαν το «Τσιράκι» ήταν:
οι  «Σιωμέοι», (η καταγωγή τους ήταν από το διπλανό Λείψι),
οι  «Κουτσονικέοι», (ίσως από το Σούλι), 
οι  «Λιοντέοι», (ήρθαν από την περιοχή της Ηγουμενίτσας),
οι  «Σβολιαντέοι», όνομα που παραπέμπει στο χωριό Σβόλιανη (Αγία Σωτήρα) Βοίου, που τους έλεγαν «Τσαλατέους».
οι  «Νουκέοι»,
οι  «Τολιέοι»,  ήρθαν από την Ήπειρο,
οι  «Λαζέοι», (τους έφερε ο Τούρκος Μπέης για να βγάζουν ξυλοκάρβουνα),
οι  «Παπαβασιλείου»,  (από το χωριό Χρυσαυγή Βοίου),
η  οικογένεια «Σιδέρη»,
και η οικογένεια του «Χρυσοχόου».
  
Οι μαρτυρίες και τα γεγονότα, που αναφέρονται για το χωριό τσιράκι, στηρίζονται βέβαια στις παραδόσεις. Ντοκουμέντα δεν βρέθηκαν, αλλά και ούτε κάποια ημερομηνία σε παλιά εξωκκλήσια.   Αργότερα βέβαια μετά το 1850, αναφέρεται από ιστορικούς πολυάνθρωπον χωρίον, επαρχίας Ανασελίτσης.
Το πρώτο εξωκκλήσι, ο Άγιος Αθανάσιος ο μικρός, που λέγετε ότι,  ήταν εκκλησία στο παλιό χωριό «Μελιδόνιστα», δυστυχώς δεν έχει κάποια ημερομηνία, ούτε στους τοίχους που συνήθιζαν να γράφουν, αλλά και ούτε στις Αγιογραφίες του. Για το λόγο αυτό δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε τον χρόνο κτίσης του.  Το ίδιο λέγετε και για το εξωκκλήσι της Αγίας παρασκευής, αλλά και εδώ δεν υπάρχουν κάποια ντοκουμέντα.  
Οι παλιοί Τσιρακιώτες ασχολούνταν και πάλι κυρίως με την κτηνοτροφία και τη γεωργία. Στα δύσκολα όμως χρόνια της Τουρκοκρατίας, η ζωή τους έγινε πολύ δύσκολη, από την συμπεριφορά των Τούρκων απέναντί τους, τους αβάσταχτους φόρους και την εκμετάλλευση της περιουσίας τους από τους κατακτητές, αναγκάστηκαν έτσι να στραφούν σε άλλες ασχολίες, κυρίως στην οικοδομική τέχνη. Το επακόλουθο αυτού ήταν η ανεύρεση δουλειάς στην γύρω περιοχή, αργότερα πιο μακριά, με αποτέλεσμα να γίνουν μετανάστες οργώνοντας σχεδόν όλη την Ελλάδα, αλλά ακόμη και στα Βαλκάνια. Στο  επάγγελμα αυτό λοιπόν, της χτιστικής, με το πέρασμα των χρόνων, αναδείχθηκαν από τους κορυφαίους τεχνίτες της πέτρας,  σπουδαίοι καλφάδες, που είχαν υψηλές ικανότητες στη σχεδίαση, κατασκευής και άριστοι λαξευτές της πέτρας. Συναντούμε τους «Τσιρακιώτες» μαστόρους στην αρχή να κατασκευάζουν σπίτια στην περιοχή του Βοίου (Κορυφή, Χρυσαυγή), στην Θεσσαλία, στην Βοιωτία (στα χωριά Παύλος και Δαύλεια υπάρχουν πάρα πολλά σπίτια χτισμένα από Τσιρακιώτες),  επίσης στην Πελοπόννησο (κυρίως στο Νομό Αρκαδίας),  ακόμη και στην Ανατολική Μακεδονία. Η φήμη των μαστόρων είχε ξεπεράσει τα στενά όρια της περιοχής τους αλλά και της Ελλάδας. Η δραστηριότητα τους έφθασε μέχρι στην Πόλη και τη Σμύρνη. Δεν πρέπει όμως να παραβλέψουμε το γεγονός πως σχεδόν στο σύνολό τους, όλοι οι «Τσιρακιώτες», ασχολούνταν με την χτιστική, κάνοντας πολλά σπίτια και εκκλησίες στην περιοχή μας.   

Το όνομα «Άγιος Κοσμάς» το πήρε το 1929, όταν με απόφαση της πολιτείας, έπρεπε να δοθούν Ελληνικά ονόματα στα μέχρι τότε Σλαβικά κατά το πλείστον ονόματα των χωριών.

Τοπωνύμια του χωριού μας

Ονόματα των τοποθεσιών, άλλα ξενικά και άλλα είναι  Ελληνικά. Αιτία για να δοθεί το όνομα μιας περιοχής, κάποιο γεγονός, κάποια εργασία που γινόταν εκεί, ή ομοιότητα της τοποθεσίας με κάτι.

Σκαφίδα: μία περιοχή που μοιάζει με σκαφίδι, με τον χείμαρρο να την διασχίζει, στα σύνορα με το χωριό εκκλησιές (Βιβίστι).
Λιντιβός: Πλαγιά γεμάτη βελανιδιές. Εκεί κάποιος εργολάβος, λέγετε ότι έκανε ξυλοκάρβουνα, στα σύνορα με το Μέγαρο.    
Λιβάδια: εύφορο μέρος, κατά μήκος του χειμάρρου, στα σύνορα με το Κυπαρίσσι. Εκεί παλαιότερα οι γυναίκες έπλεναν τα στρωσίδια του σπιτιού και τις βελέντζες, αφού το νερό ήταν καθαρό και η κοίτη του χειμάρρου ήταν βραχώδη.
Φακές, εκεί συνήθως έσπερναν όσπρια και όπως λένε γινόταν πολύ βραστερά.
Στου Καλαμάρ’ πηγάδι: τοποθεσία με βρύση που σίγουρα χτίσθηκε από κάποιον εγγράμματο, καλαμαράδες τότε ονόμαζαν τους «γραμματιζούμενους».
Μπαρούχα: Λέγετε ότι στην τοποθεσία εκείνη τα χρόνια του Μπέη, γινόταν το ξυλοκάρβουνο. Ίσως αυτό να ήταν το όνομα του Μπέη (Μπαρούχ),  που είχε τσιφλίκι το χωριό μας. 
Στου παπα-Μιχάλη το Ανήλιο: το λέει και το όνομά του, δεν το βλέπει ο ήλιος, στα σύνορα με την Κορυφή Βοίου. Τοποθεσία που ανήκε σε κάποιον ιερέα από την οικογένεια των «Τολιέων». Λένε ότι του το είχαν παραχωρήσει, ο οποίος όταν πέθανε, δεν κατωχήρωσε αυτό το μέρος στους απογόνους του, η υπόθεση έμμεινε αιωρούμενη με αποτέλεσμα, να διεκδικηθεί από τους κατοίκους της Κορυφής Βοίου. Η λύση δόθηκε αργότερα επί προεδρίας του Σεραφείμ Νατσόπουλου, γύρω στα 1925 και το «Ανήλιο» ήρθε στην κυριότητα του χωριού μας.
Μπαϊργιαμόπκου: Τοποθεσία με θέα, δύο χιλιόμετρα πριν από το χωριό. Λέγεται ότι εκεί ανταμώνανε οι Μπέηδες από τα γύρω χωριά, κατά την Τουρκοκρατία, κάθε χρόνο για να γιορτάσουν το Τούρκικο Πάσχα, το Μπαϊράμι.: ο Μπέης Μπαρούχ, (ίσως να ήταν ο Μπέης του χωριού μας), ο Μπέης Αλής, που το τσιφλίκι του, είχε και το όνομά του, η Μερ-Αλή (η Χρυσαυγή Βοίου),  καθώς και ο Μπέης Χασάν (ο Μπέης  του χωριού Μερ-Χασάν) (Μόρφη Βοίου),
Ρόγγια: μέρος που ήταν ήταν μεγάλο δάσος. 
Στου Τζιαφέρη: έχει το όνομα ενός Τούρκου, που τον σκότωσαν οι κλέφτες με τυραννικό τρόπο, σέρνοντας τον δεμένο στο άλογο, όλη τη μέρα, στην τοποθεσία εκείνη.
Μέγας: βρύση και ποτίστρα δίπλα στην Αγία Παρασκευή,  στην τοποθεσία «Παλιοχώρι», που έχει νερό ακόμη και σήμερα, όλο το χρόνο και λένε ότι, είχε νερό όλο το χρόνο και όταν ήταν το παλιό χωριό η «Μελιδόνιστα».
Στου Λάμπρου χάνι: δίπλα στο εξωκκλήσι Άγιος Νικόλαος. Προφανώς υπήρχε κάποτε χάνι, εξυπηρετώντας τα καραβάνια των βλάχων που περνούσαν από εκεί, για τα «χειμαδιά», αφού από εκεί περνούσε και η «βλαχόστρατα».
Λεφτοκαριά: τοποθεσία με βρύση στη βόρεια πλευρά του χωριού, ίσως το όνομα οφείλεται στο δένδρο Λεπτοκαριά (είδος φουντουκιού). 

Άλλες τοποθεσίες, που η ονομασία τους είναι προφανής: Αγάς, Κούτσουρα, Ράχη, Αι Νικόλας, Κάμπος, Αγία Παρασκευή, Ραφιές, Κουρί, Μηλιά, Βαθιά γούρνα Λούντζμα, Τσιράδια, Παλιάμπελα, Ψηλόραχη, Τσέριανη, Ιγκριμίνα,  Σγκράμπια.
Και άλλες που η ονομασία τους δεν γνωρίζουμε από πού και πως προήλθε: Παπαδιά, Γκομπλίτς, Κούργια, Κούπα, Νιτσκός, Βριτσιάδκα, Κρίουν,  Τρόχαλα Κούφαλος, Τσιτσάκι.

 

Ιστορικά Συγγράμματα

Απόσπασμα από:

"Μακεδονία: εθνολογική στατιστική των βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου, υπό Αθ. Χαλκιοπούλου (1910),  σελ. 110-113 - Ανέμη, Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κρήτης

4. ΚΑΖΑΣ ΑΝΑΣΕΛΙΤΣΗΣ
Ανασελίτσα (Λαψίστη), 300 ορθόδοξοι Έλληνες και 2000 Μουσουλμάνοι, πρωτεύουσα του Καζά.
Σιάτιστα, 8000 ορθόδοξοι Έλληνες, έδρα του Έλληνος Μητροπολίτου Σισανίου.

ΧΩΡΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
Σιέλτσα 2500 ορθόδοξοι Έλληνες.- Κοντσικόν 1000.- Πιπιλίστα 250.- Σισάνιον 350.- Πέλκα 585.- Βρατίνι 400.- Μελιδόνιον 60.- Τσιαρούσινον 280.- Τραπεζίτσα 82.- Κίναμι 325.- Πανάρετ 120.- Φουργκάσιον 160.- Σουρδάνιον 120.- Σιγχόλιον 90.- Λουκόμι 290.- Ρόκαστρον 55.- Φυτόκιον 75.- Μαρτσίσκον 240.- Καλλιστράτη 150.- Αηδονοχώρι 150.- Ζαρμπάδες 380.- Χουτούρι 260.- Λόπες 110.- Πλάζουμ 120.- Λατόριτσα 140.- Μπάνια 45.- Ρέζικ 120.- Δράμιστα 210.- Κωνστάνσκον 850.- Δόλος 500.- Ζουπάνιον 2500.- Ντουτσικό 250.- Λιμπόχοβο 400.- Μιραλί 280.- Μπόρσα 670.- Μουρασάνη 340.- Πέτσανι 150.- Ζβόλιανι 220.- Μπουχορίνα 310.- Κριμίνιον 425.- Λούβρι 190.- Ραδοβίστη 350.- Λούντσον 500.- Μαγέρι 200.- Τριτσκό 150.- Μπίσοβο 310.- Τσιράκι 230.

 

ΧΩΡΙΑ ΜΙΚΤΑ
Βρογγίστα, 120 ορθόδοξοι Έλληνες και 500 Μουσουλμάνοι.-Τσακνοχώρι, 200 ορθόδοξοι Έλληνες και 120 Μουσουλμάνοι.
Τσοτίλιον, 200 ορθόδοξοι Έλληνες και 450 Μουσουλμάνοι

ΧΩΡΙΑ ΤΟΥΡΚΙΚΑ
Λάκ 360 Μουσουλμάνοι.- Βουδουρίνη 230.- Τσαβαλέρ 150.- Πυλωροί 820.- Τσεραπλιάν 120.- Μαζκάν 130.-
Πλαζόμιστα 350.- Λαμπάνοβο 200.- Γκηνόσι 250.- Βρότερζα 340.- Μπομπούστι 320.- Βίνανι 160.

Απόσπασμα απο:
"Οδιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου Νέας Οροθετικής Γραμμής και Θεσσαλίας / Συνταχθείσα τη εντολή του επι των στρατιωτικών υπουργού υπο Νικολάου Θ. Σχινά, Ταγματάρχου. 1886" - Φυλλάδιον πρώτον, σελ. 58 - Ανέμη, Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κρήτης

Οδός εκ Γρεβενών εις Ζουπάν (Πεντάλοφος)

Εξερχομένη οδός των Γρεβενών και βαίνουσα επι γαιώδους εδάφους και δια κοντακλάδων διερχομένη δε, του αριστερόθεν ρεύματοςκαι μετά 1/2 ώρας και 10΄ αριστερόθεν χωρίου Κυρακαλή, έχον 60 οικογενείας οθωμανικάς, τέμενον με μιναρέν κομμένον και βρύσην, φέρει απ' αυτού δι' ωριαίας ανωφερείας εις το χωρίον Βελιά, έχον 80 οικογενείας χριστιανικάς, 2 εκκλησίες και φρέαρ πρό της εκκλησίας. Απ' αυτού δε ακολουθούσα ομαλήν κορυφογραμμήν, φέρει εις τας συνοικίας Βιβίστι, έχουσα 10 οικογενείας  και εκκλησίαν και Τσιράκι, έχουσα 50 οικογενείας και εκκλησίαν.

Άγιος Κοσμάς Γρεβενών (Τσιράκι), Από το βιβλίο του Βασίλη Αποστόλου "ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ"


Τσιρακιώτες στην Αμερική, αρχές του 20ου αιώνα  - Eρευνα Θωμάς Αθ. Αντωνόπουλος, Κυδωνιώτης (αρχείο pdf)

Απογραφή κατοίκων Αγίου Κοσμά 1968,  δημοσίευση από το περιοδικό "Ελιμειώτης"

 
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός

Στο χωριό μας, ο Άγιος Κοσμάς ήρθε στα 1777, κατά την Γ΄ περιοδεία του και φιλοξενήθηκε, όπως λέγεται, στο σπίτι του σιδερά του χωριού, από τον οποίο και ζήτησε και του έφτιαξε τον σιδερένιο Σταυρό, τον οποίο μετά την διδασκαλία του την άλλη μέρα, κάρφωσε στο κλωνάρι της βελανιδιάς, κάτω από τον οποίο μιλούσε. Εδώ έκανε και την προφητεία που αναφέρεται σε όλα τα βιβλία που έχουν γραφεί για τη ζωή του Αγίου Κοσμά: "Όταν θα πέσει τα κλωνάρι που είναι  ο Σταυρός, τότε θα γίνει μεγάλο κακό στη Πατρίδα μας και το κακό θα έρθει από το μέρος που θα πέσει το κλωνάρι και όταν θα πέσει το δένδρο, θα γίνει μεγαλύτερο κακό". Πράγματι το κλωνάρι έπεσε το έτος 1939 με την κύρηξη του β' παγκοσμίου πολέμου, προς το μέρος της Αλβανίας και το δένδρο έπεσε το 1947 με τον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε.

Ο Σταυρός βρέθηκε την ανοιξη του 1950 από τον κάτοικο του χωριού Οδυσσέα Λάζο, ο οποίος καθάριζε το μέρος από τα ξύλα και τα κλαδιά του δέντρου, το οποίο είχε πέσει 3 χρόνια νωρίτερα. Μαζί του είχε τον γιό του Γεώργιο, τότε 5 ετών, ο οποίος ανέφερε το συμβάν ως αυτόπτης μάρτυρας. Στο σημείο που βρέθηκε ο Σταυρός, ο Οδυσσέας Λάζος εχτισε ένα εικονοστάσι, στο οποίο εβαλε το Σταυρό για προσκύνημα. Σκεπτόμενος όμως ότι ο Σταυρός μπορεί να κλαπεί, και κατόπιν συνεννόησης με την Εκκλησιαστική Επιτροπή, παρέδωσε το Σταυρό στον τότε εκκλησιαστικό επίτροπο Ιωάννη Νούκα, από τον οποίο διαφυλάχτηκε με ασφάλεια.

Ο χωριανός Αθανάσιος Παπαβασιλείου προφήτευσε ότι στο χώρο αυτόν θα γίνει εκκλησία και ακόμη ότι ο Σταυρός θα κάνει το χωριό μας γνωστό. Με την ανέγερση του Ιερού Ναού στην σημερινή τοποθεσία το 1967, κατόπιν επιθυμίας του Μακαριστού Μητροπολίτη φλωρίνης Καντιώτη, το εικονοστάσι μεταφέρθηκε στην τοποθεσία "Σταυρός", όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα.

Ο Σταυρός βρίσκεται με την φροντίδα της Εκκλησιαστιής Επιτροπής στην εκκλησία για προσκύνημα.

 

Οι εκκλησίες του χωριού μας

Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ
Ο μεγάλος ναός στην πλατεία του χωριού, ρυθμού βασιλικής. Χτίσθηκε περί το 1750 μ.Χ.. στο ίδιο μέρος που παλαιότερα υπήρχε Ναός, ίδιου ρυθμού κι' εκείνος. Ανακαινήσθηκε τη δεκαετία του 1950

Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ
Κτίσθηκε το 1967 μ.Χ. κατόπιν ενεργειών του Μητροπολίτου Καντιώτη, προς τιμή του Ισαποστόλου Αγίου Κοσμά του Αιτωλού.
Είναι ρυθμού βυζαντινού και βρίσκεται στην είσοδο του χωριού.

ΤΟ ΕΞΩΚΛΗΣΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ
Είναι ένας μικρός ναός, 300 μέτρα νότια του μεγάλου Ναού του Αγίου Αθανασίου, ρυθμού βασιλικής.
Λέγεται ότι ήταν εξωκλήσι και την εποχή του παλιού χωριού «Μελιδόνιστα» και η ηλικία του είναι 600 ετών και πλέον. Ανακαινίσθηκε το 2006.

ΤΟ ΕΞΩΚΛΗΣΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ
Ένα μικρό εκκλησάκι, στα βόρεια του χωριού 2 χιλιόμετρα περίπου. Λέγεται ότι ήταν η Αγία παρασκευή ήταν η προστάτης  του παλιού χωριού «Μελιδόνιστα» και προς τιμήν της (26 Ιουλίου) πανηγυρίζει το χωριό μας.

ΤΟ ΕΞΩΚΛΗΣΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ
Ένα μικρό εξωκλήσι δυτικά του χωριού, ίδιου ρυθμού με το εξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής.

ΤΟ ΕΞΩΚΛΗΣΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ
Κτίσθηκε το 1972 απο τους αδελφούς Λάζου και είναι ρυθμού βασιλικής. Βρίσκεται στο νεκροταφείο του χωριού.

 

Θρύλοι, παραδόσεις και ιστορίες

Από το βιβλίο του Αθανασίου Τόλιου "ΙΣΤΟΡΙΚΑ-ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΑΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ ΓΡΕΒΕΝΩΝ"
 

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ - ΘΡΥΛΟΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΠΕΗ 

Κατά τον 17ο αιώνα η Μελιδόνστα έπαθε μεγάλη καταστροφή. Μια ομάδα τουρκαλβανών είχε έρθει τότε για πλιάτσικο στο χωριό. Την μέρα εκείνη γινόταν και γάμος. Με την απειλή των όπλων έσυραν πρώτοι το χορό και άρχισαν να πειράζουν τις γυναίκες μπρος στα μάτια των συζύγων αδερφών και πατεράδων. Το πολύ κρασί τους μέθυσε και το βράδυ, καθώς κοιμόνταν το βαρύ του μεθυσμένου ύπνο, οι κάτοικοι εκδικούμενοι με μαχαίρια, τσεκούρια και ρόπαλα τους σκότωσαν όλους, εκτός από έναν που κατόρθωσε να διαφυγή και ν' αναγγείλει το γεγονός σε ισχυρότερες δυνάμεις, οι οποίες σε δυο-τρεις μέρες έφθασαν στο χωριό.  Το κύκλωσαν, έβαλαν φωτιά και έφεραν το όλεθρο και την καταστροφή. Από τις τριακόσιες οικογένειες μόνο λίγες απέμειναν, οι οποίες κατασκεύασαν νοτιότερα αγροικίες και ίδρυσαν ένα συνοικισμό που πήρε το όνομα Τσιράκι.

Οι Τσιρακιώτες ζούσαν απόμερα και  κρυφά από τον κόσμο, αλλά και πάλι τους ενοχλούσαν οι Τουρκαλβανοί και πιο πολύ στα μαύρα χρόνια του παιδομαζώματος. Έτσι αναγκάζονταν να ζητήσουν την προστασία ενός ισχυρού Αλβανού, του Ομέρ Μπέη με τη συμφωνία αυτός να τους προστατεύσει και αυτοί να του δίδουν το 1/3 από τα προϊόντα τους. Έτσι έγινε τσιφλίκι το χωριό τους.  Πήγαν και στο «χουμικέτι» (δικαστήριο), που έκαμαν γραπτά όλα τα παραπάνω. Έτσι εγκαταστάθηκε ο μπέης στο χωριό. Την κούλια (κατοικία) την έχτισαν οι χωριανοί στην τοποθεσία που είναι σήμερα το ηρώο. Η κούλια ήταν δίπατο γερό σπίτι με αποθήκες. Ο μπέης όμως σιγά -σιγά από προστάτης γίνεται τύραννος.  Πολλοί τότε αγαναχτισμένοι έπαιρναν τις οικογένειες τους και έφευγαν. Όσο το χωριό λιγόστευε τόσο και πιο σκληρός και αδίστακτος γίνονταν ο προστάτης τύραννος.
Στα 1750 ο Γεώργιος Μελτσάκος, ένας κοντός και άσχημος αλλά έξυπνος άνδρας που εργαζόταν στην Πόλη σ' ένα βεζίρη, κατάφερε να αποσπάσει φιρμάνι «γεσκερέ» από την Υψηλή Πύλη που διέταζε τον Ομέρ Μπέη μέσα σ' ένα εξάμηνο να έρθει σε συμφωνίες με τους κατοίκους και να τους δόση τα κτήματα, πράγμα που έγινε.

Μου έχει διηγηθεί ο παππούς μου Απόστολος Σβολιαντόπουλος, λέει ο Θανάσης Τόλιος ότι το κονάκι του Μπέη είχε προεξοχή με ξύλα γερά στο πάνω πάτωμα και είχε το αποχωρητήριο προς την εκκλησία. Έκανε δε ο Μπέης ένα σωρό αισχρά πράγματα την ώρα που εμείς προσευχόμασταν.
Μία φορά φώναξε την γυναίκα του Κουτσονίκου να στείλει την όμορφη νύφη για καθαριότητα στο κονάκι (στη κούλα).  Η νύφη δεν πήγε και για να τον αποφυγή έφυγε και πήγε στο (Λούντζι) Καλλονή,  στον πατέρα της.  Την Κούλια (κονάκι), σπίτι του Μπέη, τη χαλάσανε οι χωριανοί και με τις πέτρες έκτισαν την εκκλησία, με διαταγή του Θόδωρου Ζιάκα (Φαληρέας),  Μακεδονομάχου.    

Όταν κτίζανε την εκκλησία Άγιος Αθανάσιος περί το 1750 μ.Χ ήρθε ο μουδιρές (ειρηνοδίκης) να ζητήσει (τεσκερέ) άδεια, καβάλα στο άλογο, γιατί χωρίς άδεια δεν επιτρέπεται να κτίζουν εκκλησιές.  Κατέβηκε ο Τούρκος, κάθισε σταυροπόδι στην Αγια Τράπεζα και τραβούσε την τσιμπούκα του κάνοντας και άλλες ασχήμιες μέχρι να του φέρουν την άδεια. Αφού είδε την άδεια έφυγε. Στην τοποθεσία όμως Κρύον, τον έριξε το άλογο και έσπασε το πόδι του. Έμεινε μετά στο χωριό μετανιωμένος 15 μέρες.
 

ΞΕΣΗΚΩΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΣΤΟ ΤΣΙΡΑΚΙ

Στην τοποθεσία «Τζαφέρι» οι τσιρακιώτες σκοτώνουν ένα φοροεισπράκτορα τούρκο της δεκάτης και του κεφαλικού φόρου.
Στην τοποθεσία «Μπαριαμόπκο» σκοτώνουν τούρκο ονόματι «Μπάριαμ» (Κασιδιάρης).
Το 1850 οι κλέφτες τσιρακιώτες, τραυμάτισαν σοβαρά στην τοποθεσία «Σιόποτο» (σύνορα με το Κυπαρίσσι), ένα Σπάχη δεκάτης, λεγόμενο Ζηνίλη εκ Τσοτυλίου. Δεν τον αποτελείωσαν όμως, τον λυπήθηκαν τον έφεραν στο σπίτι του Αποστόλου Σβολιαντόπουλου με τις πρώτες βοήθειες συνήλθε και μετά έγινε καλά. Οι Τσοτυλιώτες τούρκοι μαθαίνοντας το γεγονός, με όπλα, με τσεκούρια και δρεπάνια ξεκίνησαν να καταστρέψουν το χωριό μας. Ο τραυματίας όμως μία και σώθηκε δεν τους άφησε να κάνουν κακό.

ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΟΜΑΧΩΝ

Το 1906 ο Καπετάν Λίτσας (αξιωματικός Αντώνιος Βλαχάκης από το Γύθειο) στρατοπέδευσε στο χωριό μας. Επίσης στο χωριό μας έμεινε τραυματισμένος μία νύχτα ο Καπετάν Λούκας ή Κόκκινος που πέθανε αμέσως μετά την απελευθέρωση των Γρεβενών.

Την εποχή αυτή 1908 ή 1910 μ.Χ. βρίσκονταν στην περιοχή τρεις κλέφτες, ένας από αυτούς ήταν ο χωριανός μας Γεώργιος Χρυσοχόος. 

Είχαν καταντήσει γερή μάστιγα για τα γύρω χωριά χαρατσώνοντας και λεηλατώντας τους κατήγγελλαν στο (καρακόλι) σταθμό χωροφυλακής στη Ροδιά. Ειδοποιήθηκαν τα χωριά Ροδοσίνιστα (Μέγαρο), Τσιράκι (Άγιος Κοσμάς), Τρισκό (Τρίκορφο) Μπίσιοβο (Κυπαρίσσι), Λούντζι (Καλλονή), Μεραλί (Χρυσαυγή) και οι (Ζαντερμάδες) χωροφύλακες τους κύκλωσαν, τους συνέλαβαν και τους σκότωσαν.

Στο χωριό ζούσε τα χρόνια του Μακεδονικού αγώνος, ένας ονόματι Χύτας. Αυτός πρόδινε στο καρακόλι (Αστυνομία Ροδιάς) στους τούρκους τις κινήσεις των ανταρτών. Ο μακεδονομάχος Ν. Γκάρας τον συνέλαβε κρυφά, τον οδήγησε στην τοποθεσία Λιντιβός και τον έσφαξε ως προδότη. Άλλοι πάλι λένε πώς τον κρέμασε και μετά τον έκαψε. Η τοποθεσία λέγεται «καψόλακκος» του Χύτα».

Το 1906 έφτασε στο χωριό μας ο Καπετάν Λίτσας επικεφαλής εκατόν τριάντα ανδρών ανταρτών μακεδονομάχων. Από κάθε γωνία της γης, κρητικοί με βράκες και μακεδόνες με μαύρες λερέ φουστανέλες. Ο καπετάν Λίτσας έπαιρνε διαταγές από τον Καπετάν Βάρδα. Στρατοπέδευσε στα ακρινά σπίτια του χωριού και κατέλυσε στο σπίτι του Θανάση Τόλιου. Την άλλη μέρα έψησαν δεκατρία αρνιά με την βοήθεια του Νικολάου Παπαβασιλείου στην τοποθεσία «Τρεβελι αλώνι». Μετά τα μοιράσθηκαν όλοι και αφού πλήρωσε ο ταμίας του στρατού, έφυγαν.

Ο Νικόλαος Γκάρας και ο Ιωάννης Καλόγηρος ήταν μακεδονομάχοι. Ο Νικόλαος Καλόγηρος ήταν αυτός που άρχισε την εισαγωγή όπλων από την απελευθερωμένη τότε Ελλάδα. Τα όπλα τα εισήγαγε κρυφά και τα αγόραζαν όλοι. Ήταν κοντά γκράδες και τους χρειάζονταν να 'ναι οπλισμένοι για να μπορούν έτσι ν' αγωνισθούν πιο δραστικά για την απελευθέρωση των.

Σ' ένα απ' αυτά τα ταξίδια ξεφόρτωσαν όπλα στο Γαμβρό του Στέργιου Σιώμου. Την άλλη μέρα θα τα μοίραζαν. μία λίρα είχε ένα όπλο με εκατό φυσίγγια. Κάποιος όμως τους πρόδωσε και οι τούρκοι έστειλαν απόσπασμα από τριάντα άνδρες με επικεφαλής ένα ομπάση (λοχία) να μπλοκάρει το χωριό. Ευτυχώς ο «ομπάσης» ήταν έλληνας εκτουρκισθείς από το χωριό Βατόλακο Γρεβενών και τον φώναζαν «Κούκο». Αυτός ειδοποίησε κρυφά τους κατοίκους να κρύψουν τα όπλα. Η Βασίλω Λάμπρου στην έρευνα δεν πρόλαβε να κρύψει τα φυσίγγια και τα έβαλε κάτω από τα φουστάνια της. Ο Κούκος την κατάλαβε και της είπε στ' αυτί να μη κουνηθεί και θα της πέσουν. Το απόσπασμα έπιασε το Στέργιο Σιώμο και άρχισε να τον κτυπά για να μαρτυρήσει που είχε τα όπλα. Ο κούκος όμως του είχε πει να μη βγάλει μιλιά. Όμως καθώς κτυπούσαν το Σιώμο, οι γυναίκες με μανία άρχισαν να πετροβολούν τους τούρκους. Οι τούρκοι αναγκάσθηκαν να ελευθερώσουν τον Σιώμο, γιατί, αλήθεια ή ψέματα λένε πως ο νόμος τους, το απαγόρευε να συλλαμβάνουν γυναίκες και έφυγαν άπρακτοι.
 

ΟΙ ΓΑΛΛΟΙ

Το 1917-18 κατά τον Α' παγκόσμιο πόλεμο είχε έρθει στο Χωριό μας ένας λόχος από αραπάδες. Ήταν μισθοφόροι τον Γάλλων και είχαν φυλάκιο στου Παπατάτσιου, το νερόμυλο, στο ρέμα μεταξύ Μπίσοβο και Τσιρακίου. Διαταγή του ήταν τα βράδια τέλεια συσκότιση. Τυχαία σώθηκε ο Απόστολος Τόλιος και η γυναίκα του που το βράδυ εκείνο. Με δαδιά έψαχναν να βρουν τα χαμένα βόδια τους.  Διερμηνέα οι Γάλλοι είχαν τον Βασίλη Τζάμο απ' το χωριό μας που συνετέλεσε να μη πάθει τίποτε το χωριό μας από τους Γάλλους.

ΘΥΜΑΤΑ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ

 Στο Μικρασιατικό αγώνα του 1897,  είχαμε τα παρακάτω θύματα:

1)  Νικόλαος Σβολιαντόπουλος. Σκοτώθηκε στην τελευταία μάχη Προύσας.
2)  Παπαβασιλείου Ανδρέας. Πέθανε βαριά άρρωστος στην Πέργαμο  
3)  Τζιαμπίρης Κώστας. Εξαφανίσθηκε στην οπισθοχώρηση της  Άγκυρας.
4) Σβολιαντόπουλος Ευθύμιος. Έβγαλε το μάτι του.

ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Στον ελληνοϊταλικό πόλεμο όσοι άντρες δεν είχαν επιστρατευτεί στον τακτικό στρατό επιστρατεύθηκαν πολιτικώς για να επιδιορθώσουν το δρόμο από Καστελάνο μέχρι Δοτσικό να περνούν τα πυροβόλα. Οι γυναίκες από 20-60 ετών με αδύνατα ζώα και γαϊδουράκια (τα μουλάρια και τα γερά ζώα είχαν επιστρατευτεί) φορτώνανε από τον εφοδιασμό της Βουχωρίνας και φθάνανε μέχρι το μέτωπο. Βάδιζαν ξυπόλητες πάνω στα χιόνια ολονυχτίς. Κοιμότανε έξω. Η Δέσπω Παπαβασιλείου απέβαλε στο δρόμο δίδυμα νεκρά. Οι γριές και οι κάτω από είκοσι ετών έπλεκαν μάλλινα. Ο παπάς κάθε Κυριακή μάζευε τα μάλλινα και οτιδήποτε άλλο και με το «καραβάνι» των γυναικών τα έστελνε στο μέτωπο. Μετά ήρθε η κατοχή και ο εμφύλιος.
Ενθυμούμαι λέγει ο Αθανάσιος Τόλιος ότι όταν κάποτε ο στρατός έβαλε με οβίδες από τον Πεντάλοφο το χωριό μας (δεδομένου ότι εδώ ήταν οι αντάρτες) ένα βλήμα κτύπησε την γλυκόηχη καμπάνα της εκκλησίας μας και την αχρήστευσε.
Κάνοντας οι Γερμανοί μία εκκαθάριση ήρθαν στο χωριό μας αφού διέλυσαν την ενάτη Μεραρχία στη Βάλια-Κάλντα της Πίνδου. Οι κάτοικοι κατέφυγαν στα δάση με τις οικογένειες τους να κρυφτούν.
Οι Γερμανοί πήραν ότι ζώα βρήκαν. Ανάμεσα σ' αυτά ήταν και ολόκληρο το κοπάδι του Νικολάου Δ. Μπαζάκα. Ο Νικόλαος Μπαζάκας πήγε να τους παρακαλέσει να τους δώσουν τουλάχιστον δέκα πρόβατα για να ζήσει μ' αυτά τη φαμελιά του. Στις Κυδωνιές όμως του έκαναν έρευνα και του βρήκαν στη τσέπη του μαλιότου (κάπα κοντή), ένα φυσίγγι. Αυτό ήταν αμέσως του έδεσαν με σχοινί γερά πίσω τα χέρια και μαζί με έναν ακόμη από την Κορυφή, δύο Γερμανοί οπλοφόροι τους οδήγησαν προς το μέρος του χωριού για εκτέλεση. Ο Μπάρμπα Νικόλας λασκάρισε το σχοινί κάτω απ' το μαλιότο του. Ελευθέρωσε τα χέρια του και στην κατάλληλη στιγμή το έβαλε στα πόδια.  Του ρίχνουν οι Γερμανοί, αλλά μόνο μία σφαίρα τον τρύπησε με τραύμα διαμπερές στο χέρι. Έτσι γλίτωσε ο μπάρμπα Νικόλας που ζει και μας διηγείται ο ίδιος την ιστορία του.  Τον άλλον τον σκότωσαν.

ΘΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ

1)  Γεώργιος Γερ. Τόλιος. Σκοτώθηκε στη θέση Νταούλι Βερμίου, από τους Γερμανούς.
2)  Σεραφείµ Νατσιόπουλος σκοτώθηκε στο ύψωμα Καραντίζ Κοζάνης από τους Γερμανούς.
3) Στέργιος Τζήμος, σκοτώθηκε στην εκκαθάριση στην τοποθεσία Βάλια-Κάλντα.
4)  Αρετή Μιλτσάκου, 8 ετών.  Σκοτώθηκε από νάρκη στην τοποθεσία  «Αγία Τριάδα».
5)  Ευγενία Δ. Μπαζάκα 17 ετών, Πολυξένη Κυράτσου 18ετών,  επιστρατεύθηκαν βιαίως και σκοτώθηκαν.
6)  Λάζαρος Λάζος και Λουκάς Τόλιος.  Σκοτώθηκαν στα Ζαγόρια  από τους Γερμανούς.
7)  Η Βαγγέλαινα Γαβριήλ και η κόρη της 18 ετών Ευδοκία στην τοποθεσία «Λιντιβός» από πολυβολισμό αεροπλάνων.
 

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

Το χωριό απελευθερώθηκε το 1912 παρά τη λυσσώδη αντίσταση των βαλαάδων (εξισλαμισθέντων Ελλήνων). Λέγεται ότι η ευκαιρία να πάρουμε το ελληνικό Μοναστήρι χάθηκε, καθώς ο Ισάτ με 25 άνδρες φανατισμένους αιφνιδίασε την νύχτα την μεραρχία του  Ματθιοπούλου κοντά στο Αμύνταιο, σε τέτοιο βαθμό που τη διέλυσαν εντελώς και μέχρι να ξανασυνταχθεί ήταν αργά.
Την απελευθέρωση την μάθαμε από το Κώστα Σβολιαντόπουλο και τον Γεράσιμο Τόλιο που στείλαμε στα Γρεβενά. Αυτοί επιστρέφοντας μας ανήγγειλαν το ευχάριστο γεγονός από μακριά με αναρίθμητες τουφεκιές. Μετά μαζευτήκαμε όλοι στο Μεσοχώρι. Το τι έγινε δεν περιγράφεται. Τουφεκιές, γλέντι και χορός. Την άλλη μέρα ήρθαν και είκοσι άνδρες στρατού. Οι κάτοικοι τους φιλούσαν κλαίγοντας από χαρά. Την επόμενη έγιναν και βαπτίσια. Ο λοχίας του στρατού βάπτισε το γιο του Χρήστου Δημ. Λάζου, που είχε γεννηθεί την μέρα της απελευθέρωσης και τον ονόμασε Ελευθέριο προς τιμήν της Λευτεριάς που ανέτειλε στο χωριό μας.

ΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Στο τρίγωνο που βρίσκεται καθώς μπαίνουμε στο χωριό, απέναντι από το εξωκλήσι Άγιος Κοσμάς, και που σχηματίζεται από τους τρεις χωματόδρομους που οδηγούν ο ένας στο χωριό, ο άλλος στα Γρεβενά και ο τρίτος δυτικά στην περιοχή «Αμπέλια» και προς στα χωριά του Βοίου (Κυπαρίσσι, Καλλονή, Χρυσαυγή),  βρίσκονται τα εγκαίνια του χωριού.
Εκεί έχουν σκάψει μεγάλο λάκκο και έχουν θάψει μία αγελάδα και μία κλωσσαριά με τα πουλιά. Άλλοι λένε πως έχουν θάψει και μία γουρούνα με επτά γουρουνόπουλα. Όλα αυτά τα έχουν σκεπασμένα με μεγάλες πλάκες. Όλοι οι μεγαλύτεροι ήξεραν με ακρίβεια την τοποθεσία αυτή και τη λένε «εγκαίνια του χωριού» και έχουν θάψει όλα αυτά για να φύγουν από το χωριό πονηρά πνεύματα. Λένε ότι, δεν το είχαν σε καλό, να παντρέψουν κάποιο κορίτσι στην κατεύθυνση του δρόμου που οδηγούσε προς τη δύση. Πράγματι μέχρι τώρα κανένα κορίτσι δεν πήγε νύφη προς στα μέρη αυτά!

Η ΠΛΑΤΕΙΑ

Στην πλατεία του χωριού,  παλιά πριν κτισθεί ο ναός, στα 1750, υπήρχε και μία λιμνούλα στην οποία ερχόταν το δείλι τα άφθονα τότε γελάδια και πίνανε νερό. Ανατολικά και πολύ κοντά στο ιερό υπήρχε ένας μεγάλος τσέρος (βελανιδιά), διαμέτρου δύο μέτρων και ηλικίας εκατοντάδων ετών.

 

ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΣΙΣΑΝΙΟΥ ΚΑΙ ΣΙΑΤΙΣΤΗΣ

Το χωριό μας ανήκει, από την περίοδο της Τουρκοκρατίας ακόμη, στη Μητρόπολη Σιατίστης, ενώ ο συνοικισμός που βρίσκεται μισό χιλιόμετρο νότια του χωριού μας, ανήκει στην Μητρόπολη Γρεβενών. Τούτο συμβαίνει καθώς ισχυρίζονται οι γεροντότεροι γιατί στον Άγιο Κοσμά ερχόταν ο επίσκοπος Σιατίστης και στις Εκκλησιές ο επίσκοπος Γρεβενών.  Αντάμωναν στο χωριό μας για να ρυθμίσουν θέματα σχετικά με την θρησκεία και την παιδεία και γιατί όχι και για τον κλεφτοπόλεμο ενάντια στους Τούρκους.

ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ «ΞΩΝΕΡΙΑ»

Στο χωριό μας υπάρχουν δύο βρύσες και καλό πόσιμο νερό. μία στην τοποθεσία Σκαφίδα και λέγεται τρανό πηγάδι. Η άλλη βρύση βρίσκεται στην τοποθεσία Αμπέλια (δεν υπάρχει σήμερα), σ' αυτή είχε γίνει πρόχειρη καλλιέργεια. Έτσι στέρευε νωρίς και αργά ανάβλυζε. Βέβαια υπάρχουν και άλλες βρύσες και πηγές όπως στην τοποθεσία «Λεπτοκαριά», «Μέγας», αλλά είναι μακριά από το χωριό Από αυτές μόνο η βρύση Μέγα (στην τοποθεσία «Παλαιοχώρι»), έχει όλο το χρόνο νερό.
Έξω από το χωριό, σε ορισμένες τοποθεσίες ανάβλυζαν χειμώνα καλοκαίρι, μέχρι τη δεκαετία του 1960, όταν και εξαφανίστηκαν, κάτι νερά που ανάδυαν μία δυσάρεστη μυρωδιά. Σε πολλές περιπτώσεις η μυρωδιά του προδίνει την εμφάνιση στην σύσταση του μεγάλης ποσότητας θείου και άλλων συστατικών ίσως ιαματικών. Σπάνια τα νερά αυτά είναι καθαρά. Τέτοια νερά υπήρχαν στο χωριό μας, στις τοποθεσίες «Χαρτολάκκος», «Μικρή δέση»  και «Κούφαλος». Τα νερά αυτά τα λέγανε «ξωνέρια», επειδή βρίσκονται έξω από το χωριό. Τα γνωρίζουμε όλοι και τους δίνουμε θαυματουργικές ικανότητες. Όταν κάποιος αρρωστήσει χωρίς λόγο τάζει κάτι στα νερά ένας της οικογένειας και νύκτα πηγαίνει σ' αυτά έχοντας και το τάξιμο. Συνήθως τα ταξίματα είναι κουταλοπήρουνα, χρήματα, βασιλικού κλωνάρια, ακόμη και χρυσαφικά. Γεμίζει μία μπουκάλα νερό, και επιστρέφει. Στην διαδρομή το στόμα το έχει «ραμμένο». Δεν μιλά οποιονδήποτε και αν συνάντηση στο δρόμο αν μιλήσει το νερό χάνει τις ικανότητες και ο κόπος του πήγε χαμένος. για να το αποφυγή αυτό πηγαίνει τα μεσάνυχτα τότε που  όλοι κοιμούνται.
Αν επισκεφθείς τα νερά θα δεις κάτω άφθονα κουταλουπήρουνα, χρήματα, κλωνάρια βασιλικού ακόμη και χρυσαφικά. Τα ταξίματα κανείς δεν τολμά να τα πάρει γιατί θα του συμβεί μεγάλο κακό.  Όταν επιστρέφεις με την μπουκάλα γεμάτη νερό αν βάζοντας το αυτί σου στο στόμιο της μπουκάλας, ακούσης τραγούδια μέσα από το νερό τότε ο ασθενής σου θα γίνει καλά. Πάρα πολλοί είναι αυτοί που λένε πως άκουσαν ομιλίες και τραγούδια μέσα από το νερό. Με το νερό αυτό αλείφουν και σταυρώνουν τον άρρωστο τρεις μέρες συνέχεια από τρεις φορές την ημέρα. Πολλοί αναφέρουν πως έχουν γίνει καλά απ' αυτά τα νερά. Υπάρχουν και μερικοί που τα «ξωνέρια» τα λένε «αγιονέρια».
 

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Το 1901-1902 λειτουργούσε Γραμματοδιδασκαλείο με 10 μαθητές.

Διχογνωμία μεταξύ των κατοίκων για τον τόπο ανέγερσης του διδακτηρίου. Το μισοφτιαγμένο κτήριο έξωθι του χωρίου βρίσκει πολλούς κατοίκους αντίθετους οι οποίοι ζητούν την ανέγερση εντός του χωρίου (Μ.Β 22-1-1933). Το κοινοτικό συμβούλιο ενίσχυσε την κρατική αρωγή για την αποπεράτωση του διδακτηρίου με 15.000 δραχμές, ο σύλλογος “Ομόνοια” με το ποσό των 10.000 δραχμών, ο κρατικός προϋπολογισμός 40.000 δρχ. (Β.Ε 20-12-36). Διδακτηριακή κατάσταση του σχολείου το έτος 1937: «Στεγάζεται σε δημόσιο οίκημα. Αποτελείται από μία αίθουσα 42 τετραγωνικών μέτρων επιφάνεια. Αριθμός μαθητών 55 με 60. Σημερινό οίκημα ακατάλληλο δια στέγαση του σχολείου, παμπάλαιο και ετοιμόρροπο. Υπάρχει νέο κτίριο ημιτελές του οποίου γίνονται εργασίες υπό του εργολάβου. Οι εσωτερικές εργασίες του πληρούν καθ’ όλα τους όρους της υγιεινής διότι ανεγέρθη βάσει των επισήμων σχεδίων του Σεβαστού Υπουργείου Θρησκευμάτων και Παιδείας» (60/619). Διάλεξη με θέμα “Η ζωτικότης της ελληνικής φυλής” δόθηκε στην αίθουσα του δημοτικού σχολείου με ομιλητή τον Αθανάσιο Τόλιο. Ο πρόεδρος της κοινότητας Ι. Σβολιαντόπουλος φρόντισε την ώρα της διάλεξης να παραμείνουν κλειστά τα καφενεία και παντοπωλεία (Β.Ε 21-1-37). Λειτουργία νυκτερινής σχολής το 1938. Αισθητή η αγραμματοσύνη στην περιφέρεια, ως γνωστό οι άνδρες ταξιδεύουν κατά 90% και οι γυναίκες έχουν την οικονομική διαχείριση (Β.Ε 9-1-938).  Εγκαίνια του νέου διδακτηρίου την 30η Ιανουαρίου εορτή των τριών ιεραρχών υπό του δημοδιδασκάλου Θ.Παπαβασιλείου και των μαθητών του (Β.Ε 27-2-38). Θωμάς Παπαβασιλείου, πτυχιούχος τριταξίου διδασκαλείου, με υπηρεσία 13 ετών, φιλόπονος, ευσυνείδητος, εργατικός, πειθαρχικός, αξιοπρεπής, δραστήριος, διδάσκαλος του 1ταξίου δημ. σχ. Αγίου Κοσμά. Εισήγηση για την απονομή επιδόματος εκ δραχμών 160 μηνιαίως (31-12-1940 ΑΒΕ 70/ΣΑΕ 52). Το νυν δημοτικό σχολείο χτίστηκε το 1937, κάηκε από τους Γερμανούς το 1944 και ξαναχτίσθηκε το 1952-1953. Λειτούργησε από το 1954 μέχρι το 1989, οπότε έκλεισε λόγω έλλειψης μαθητών. Σήμερα το σχολείο μας δεν λειτουργεί, φυσικά λόγω έλλειψης μαθητών, από το 1988. Από το 2007 στην αίθουσά του λειτουργεί Λαογραφικό Μουσείο.

 

του Μάκη Κουτσονίκου, Ιανουάριος 2008